موضع امیرالمومنین(ع) در قبال خلفای سه‌گانه چه بود؟

پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله) در مقاطع گوناگون و به طور مکرّر به خصوص در واقعه تاریخی غدیر خم امیر المؤمنین(علیه السلام) را به عنوان خلیفه و جانشین پس از خود به همه مردم معرّفی کردند؛ امّا بر خلاف سفارشات ایشان، افرادی با نادیده گرفتن این وصایا و اعلام‌های عمومی، به خیال خود مصلحت اندیشی کرده و نظر خود را بر نظر خدا و رسول مقدم داشتند و طی یک فرآیند انتخاب گونه در سقیفه، ابوبکر را برگزیدند. 
حال یکی از مهمترین سؤالات آن برهه زمانی این است که اساساً موضع امیر المؤمنین(علیه السلام) چه بود و آیا از خلفای مزبور راضی بودند یا خیر؟ این مسأله در دو قسمت؛ اول، تصمیم بزرگ به خاطر اسلام. دوم، برخورد با خود خلفا، مورد بررسی قرار می گیرد. 

تصمیم بزرگ به خاطر اسلام

طبق پیش بینی پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) در مورد پیشامدهای پس از ایشان و عدم همراهی مردم و به خصوص خواص، با امیر المؤمنین(علیه اسلام)، مصلحت بر آن بود که حضرت صبر پیشه کنند که این کار به نفع اصل دین نورسته اسلام بود. 
لذا پیامبر خدا در توصیه به امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً [عَلَيْهِمْ] فَجَاهِدْهُمْ وَ قَاتِلْ مَنْ خَالَفَكَ بِمَنْ وَافَقَكَ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ كُفَّ يَدَكَ وَ لا تُلْقِ بِيَدِكَ إِلَي التَّهْلُكَةِ»؛ پس اگر در نبرد با آنان يارانى يافتى با آنان جهاد كن و با موافقانت با مخالفانت بجنگ، پس اگر يارانى نيافتى، پايدارى پيشه كن و دست نگهدار و خود را در مهلكه نينداز!(1) 
پس عدم قیام بر علیه خلفاء را باید از این منظر دید و تحلیل کرد، نه اینکه حضرت از این کار خلفاء رضایت داشته باشند. باز کردن گره های کور و حل مشکلات صعب و پاسخ به سؤال های گوناگون در زمان حکومت خلفا نیز از جمله مصادیق همین رویکرد است.

برخورد با خود خلفاء

بهترین نمونه برای روشن کردن موضع امام علی(علیه السلام) در مقابل خلفاء، خطبه شقشقیّه است. برای این منظور نگاه اجمالی به این خطبه می کنیم.

دلایل نارضایتی امام علی(علیه السلام) از خلفاء برگرفته از خطبه شقشقیه(2):

1-   برتری بلامنازع امام علی(علیه السلام):

· آگاه باشيد به خدا قسم ابوبكر پسر ابوقحافه جامه خلافت را پوشيد در حالى كه مى‏دانست جايگاه من در خلافت چون محور سنگ آسيا به آسياست.(3)
·  هيچ مرغ بلند پروازى در پرواز به بلندى مقام من نمى رسد.
· خدايا، داد از آن شورا كه آنجا در سنجش مقام من با ابوبكر شك روى داد تا آن حد كه مرا در رديف اينها(اعضای شورا) پنداشتند.(4)

2- ناچاری و اضطرار حضرت:

· ولى به ناچار از آن(خلافت) چشم پوشيدم و كناره گرفتم و بر سر دو راه ماندم يا دستِ تنها به مبارزه بر خيزم و يا صبر كنم و از جنگ با كوردلان پرهيز نمايم. در اين صورت است كه سالخوردگان، فرتوت و ناتوان مى‏شوند و كودكان، پير مى‏گردند و ديندار تا ديدار با پروردگارش در رنج و مصيبت است. 
· صبر كردم مانند كسى كه به چشمش خار رفته و در گلويش استخوانى مانده، مى‏ديدم كه ميراثم را به تاراج مى‏برند.(5)

3- ایرادات جدّی حکومت خلفا

خلیفه اول:

· شگفتا مردى كه در زمان زنده بودنش مى‏گفت مردم مرا از خلافت معاف كنيد چه شد كه هنگام مرگ، خليفه بعدى خود را هم معين كرد؟! 

خلیفه دوم:

· اوّلى خلافت را در ناحيه‏اى خشن و سنگلاخ قرار داد زيرا كه عمر سخنش تند و ملاقات با او رنج آور و اشتباهش زياد و عذر خواهى‏اش بسيار بود. مصاحبت با شخصى داراى اين اوصاف مثل سوارى مى‏‌ماند كه بر شتر سركش سوار است، اگر مهارش را محكم نگه دارد، بينى شتر پاره و مجروح مى‏شود و اگر رها كرده به حال خود بگذار، سر نگون شده و بميرد. 
· به خدا سوگند كه مردم به انحراف از راه راست و نا فرمانى پروردگار گرفتار شدند و هر روز به رنگى در آمدند. 

خلیفه سوم:
· تا اين كه سومى يعنى عثمان بن عفان به خلافت برخاست، در حالى كه شكم و دو پهلويش باد كرده بود و جز خالى كردن و خوردن كارى نداشت. 
· افراد قبيله و پسران پدرش با او همدست شدند، به جان بيت المال مسلمين افتادند مانند شترى كه گياهان تر و تازه بهارى را مى‏خورد. 
· آرى مال خدا را با حرص و ولع و با تمام دهان مى‏خوردند.(6)

از مجموع آنچه از این خطبه بر شمردیم روشن می شود که امام علی(علیه السلام) به هیچ وجه از هیچکدام از خلفا راضی نبود و کار آنها را غصب حق خود می دانست؛ ولی به خاطر مساعد نبودن شرایط و به خطر افتادن اسلام و نیز کشته شدن بی اثر خود، از این حق، صرف نظر کرد و بر سختی ها و مرارتهای حکومت خلفا صبر کرد.

پی نوشت:

1.   کتاب سليم بن قيس الهلالي؛ ج‏2 ؛ ص568
2.  خطبه3 نهج البلاغه
3.  ترجمه انصاریان
4. ترجمه روان نهج البلاغه ارفع
5. ترجمه روان نهج البلاغه ارفع
6.  ترجمه روان نهج البلاغه ارفع